تحمل با پدیده وابستگی فیزیکی ارتباط تنگاتنگی دارد بنابرین با ظهور پدیده تحمل وابستگی فیزیکی در واقع پاسخ سازگار است که عطفی برای جلوگیری از بروز سندرم محرومیت یا قطع دارو می‌بایست دارو به طور مداوم مصرف کند.
تحمل مقاطع
تحمل مقاطع زمانی پیش می‌آید که سابقه قبلی مصرف دارو و گروهی از داروها موجب افزایش تحمل مصرف‌کننده نسبت به دارو یا گروه‌های دیگری از مواد شود. به طور مثال ،مصرف‌کنندگان با سابقه ماری جوانا به تدریج به مقدار کمتری ماری جوانا برای نشئه شدن احتیاج دارند (جودیت و همکاران، ۲۰۰۲، ترجمه ی خادمی و روشن، ۱۳۸۵به نقل از ثریا اسلامدوست ۱۳۹۰).
محرومیت یا ترک
محرومیت یا ترک به مجموعه‌ای از علائم و نشانه ها گفته می‌شود که وقتی شخص مصرف مواد و یا ماده را که از نظر فیزیولوژیکی به آن وابسته است به طور ناگهانی و آرام کنار بگذارد ظاهر می‌شود. به عبارت دیگر محرومیت شامل یک تغییر رفتاری غیر انطباقی به تبعات فیزیولوژیکی و شناختی است که در اثر کاهش تجمع یک ماده در خون یا بافت فردی که مصرف زیاد و طولانی از یک ماده را داشته است، ایجاد می‌شود. بنابرین اگر یک بار مصرف مواد کنار گذاشته شود شخص وابسته به مواد با پدیده ترک مواجه می‌شود و پدیده ترک و ظهور علایم ناشی از محرومیت، عامل مهمی در دوام و تکرار اعتیاد می‌باشد (نعیمه بزمی، ۱۳۹۱).
۲-۳-۲سوء مصرف مواد
الگوی غیر انطباقی یا ناسازگارانه مصرف مواد منجر به مشکلات مکرر و پیامدهای سوء چون مصرف در موقعیت‌های خطرناک و مشکلات زناشویی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و قانونی می‌شود .
طبق تعریف DSM-IV-IR سوء مصرف مواد حداقل با یک نشانه ویژه مشخص می‌شود که نشان دهنده تداخل مصرف در زندگی فرد است (کاپلان سادوک، ۲۰۰۰).
نشانگان قطع
اصطلاحی است که به نشانه ها و علایم ترک بعد از قطع مصرف داروی مصرف‌شده اطلاق می‌شود نشانگلان قطع یا ترک و مسمومیت در DSM-IV-IR به صورت اختلال‌های ناشی از مواد طبقه‌بندی شده است APA)،۲۰۰۰).
عود
عود یعنی (بازگشت مجدد علایم وعود بیماری به دنبال بهبود ظاهری آن است (دورلند۱۹۸۷ ، به نقل ازنعیمه بزمی،۱۳۹۰). به عبارت دیگر عود، فرایندی است که در نهایت به مصرف مجدد مواد منجر خواهد شد.
۲-۳-۳ مراحل وابستگی به مواد
فرایند شکل‌گیری و وابستگی به مواد در طی سه مرحله رخ می‌دهد این مراحل عبارتند از :
۱) مرحله آشنایی با مواد اعتیادآور است که مصرف‌کننده در اثر مسامحه یا تشویق یا میل به انجام یک کار تحقیقی و کنجکاوی یا علل دیگری همانند کسب لذت تو به مصرف مواد می‌کند.
۲) مرحله میل به افزایش مواد مصرفی است زیرا در این مرحله بدن مصرف کننده هر روز به مواد بیشتری نیاز پیدا می‌کند. در واقع بعد از مدتی استفاده نامنظم از مواد افیونی شخص دچار شک و تردید شده و برای رهایی از آن با امیال و هوس‌های خودش دست به مقابله می‌زند.
۳) مرحله وابستگی به مواد ،مرحله‌ای است که بعد از شک و دودلی و یا حتی ترک اعتیاد بالاخره شخص به مواد وابسته می‌شود. به علاوه استفاده نامنظم از مواد افیونی، کاهش و یا قطع ناگهانی آن ها باعث می‌شود علائم و نشانگان محرومیت در شخص بروز پیدا کند(ولپی سلی( ۲۰۰۰) به نقل از نعیمه بزمی( ۱۳۹۰).
ملاک های تشخیص DSM-IV-TR برای سو ءمصرف مواد
الف) الگوی غیرانطباقی مصرف مواد که باعث فرسودگی و تخریب قابل ملاحظه ی بالینی شده و به یک یا چند علامت از مجموعه علائم زیر که در طول یک دوره ی ۱۲ ماهه روی می‌دهند، تظاهر می‌کند :
۱) مصرف پی‌درپی مواد منجر به ناتوانی در انجام وظایف و مسئولیت و تعهدات اصلی در ارتباط با نقش فرد در زمینه‌هایی چون کار، تحصیل و امورات خانه می‌شود.
۲)مصرف پی‌درپی مواد در موقعیت‌های خطرناک چون رانندگی، کار با ماشین آلات و دستگاه‌های که فرد تحت تأثیر مواد قرار گرفته و برایش خطرناک و مشکلات زیادی ایجاد می‌کند .
۳) ایجاد مشکلات قانونی تکراری ناشی از مصرف مواد
۴) مصرف پی‌درپی مواد علی‌رغم مشکلات دائمی یا عود کننده اجتماعی یا میان فردی که در نتیجه مصرف مواد بوده یا بدان وسیله تشدید شده باشدایجاد می‌کند.
ب) نشانه های مطرح شده ی فوق واجد ملاک‌های وابستگی به مواد نباشد (انجمن روان پزشکی آمریکا، ۲۰۰۰).
۲-۳-۴ اختلالات وابسته به مواد به دو دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از :
۱) سوء استفاده از مواد
۲) وابستگی به مواد
۲-۳-۴-۱ سوء استفاده از مواد
طبق DSM-IV-TR سوءاستفاده از مواد را به وجود حداقل یک علامت ویژه نشان می‌دهد و آن اینکه مصرف مواد با زندگی شخص تداخل کرده باشد. همچنین روز به روز بر اثرات منفی آن بر جسم و روان و عملکرد اجتماعی و شغلی مصرف‌کننده ماده مذکور افزوده می‌شود.
۲-۳-۴-۲ وابستگی به مواد
بر اساس سیستم DSM-IV-TR برای تشخیص وابستگی به مواد وجود حداقل سه نشان از هفت نشان مرضی اصلی ضروری است نشانه های بالینی اصلی برای تشخیص وابستگی به مواد به شرح زیر است:
الگوی غیر انطباقی سوء مصرف مواد که موجب تخریب و آسیب بالینی می‌شود و با سه نشانه از مجموع نشانه های زیر در طی ۱۲ ماه تظاهر می‌کند :
۱) تحمل (Tolerance)
۲) ترک یا (with drawal)
۳) اغلب اوقات مواد بیشتر از میزان و زمان مورد انتظار مصرف شود
۵) اختصاص مدت زمان زیادی برای به دست آوردن مواد و مصرف آن
۶) کنارگذاشتن و یا کاهش فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی یا تفریحی به علت سوء مصرف مواد
۷) با وجود آگاهی و علم نسبت به بروز و یا تشدید مشکلات جسمی یا روانی ناشی از سوء مصرف مواد، شخص مواد را به صورت مستمر مورد استفاده قرار می‌دهد(انجمن روان پزشکی آمریکا، ۲۰۰۰).
تشخیص سوءاستفاده از مواد از وابستگی به مواد متفاوت است در سوءاستفاده از مواد، به تعداد کمتری از ملاک‌های تشخیصی نیازمندیم، اما در تشخیص وابستگی به مواد ملاک‌های ((تحمل)) و ((علایم قطع دارو))و(( ترک)) برای تشخیص ضروری می‌باشند.
۲-۳-۵ انواع وابستگی به مواد
وابستگی به مواد ،عبارت است از الگوهای رفتاری که کنترل آسیب‌دیده بر مصرف مواد، مصرف مداوم یا فزاینده ای که مواد را به رغم دانستن این موضوع که آن ماده زندگی فرد را از هم می‌پاشد، ارائه می‌دهد.وابستگی به مواد همچنین به صورت میل مزمن یا پوشش‌های ناموفق برای ترک یا کنترل مصرف یک ماده و جهت‌گیری زندگی فرد به سوی تهیه و مصرف آن ماده نیز شناخته شده است (داجن ، ۲۰۰۰،به نقل ازثریا اسلام دوست،۱۳۸۹).
اشکال وابستگی به مواد عبارتند از:
الف) وابستگی فیزیولوژیکی یا جسمانی
ب) وابستگی روانی
۲-۳-۵-۱ وابستگی جسمانی
وابستگی جسمانی عبارت است از یک تغییر سازشی یا انطباقی که در سیستم بیولوژیکی فرد ایجاد می‌شود و تظاهرات جسمانی آن تنها پس از قطع مصرف دارو یا مصرف آنتاگونیست آن ظاهر شده و علایم سندرم محرومیت را ایجاد می‌کند .
درجه وابستگی تنها با توجه به شدت علایم ناشی از سندرم محرومیت قابل اندازه‌گیری است. در واقع شدت علائم، زمان شروع و خاتمه ی آن ها به نوع دارو و نیمه عمر بیولوژیکی آن، دوز مصرفی، تعداد دفعات مصرف، سابقه مصرف، میزان سلامتی و ویژگی‌های فردی شخص مصرف‌کننده بستگی دارد(کاپلان و سادوک،۲۰۰۰).
