۳-۱-۳-گروه سوم
در این گروه افرادی قرار گرفتند که به شدت در تعامل با حکومت بوده و سنت پیامبر را برای تحکیم پایه­ های حکومت تغییر می­دادند. این افراد به توصیه­ی رجال حکومتی به راحتی می­توانستند بر منابر نشسته و نقل روایت کنند که گاه این روایات از رسول­اکرم بود و گاه از شخص خودشان.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

خصوصیت برخی از این افراد، تازه مسلمان بودنِ آن­هاست و به دلیل ارتباطات خاص و وسیع با صحابه در گروه صحابه مورد بررسی قرار می­گیرند. نکته­ی مهم و قابل تأمل در این افراد این است که با ملاکهای اهل­سنت در مورد “صحابی پیامبر” فاصله­ی بسیار دارند؛ چرا که از نظر آن­ها صحابی پیامبر کسی است که پیامبر را دیده باشد آن هم مشروط به اینکه خودش مسلمان باشد و این ملاقات حتی اگر برای ساعاتی هم باشد کفایت می­ کند.^[۱۴۲] در حالی که برخی از این افراد چون کعب­الاحبار پیامبر را ندیده­اند و به قطع به هیچ طریقی جزء صحابه محسوب نمی­شوند.
کعب­الاحبار یهودى تازه مسلمانى بود که در زمان پیامبر مسلمان نشده، حتی در زمان ابی­‏بکر هم مسلمان نشد تا زمان عمر، و زمان عثمان هم از دنیا رفت.^[۱۴۳] چنین فردی با معیار اهل سنت نمی­تواند یکی از صحابی پیامبر محسوب شود. او به قطع از صحابه نیست اما به دلیل میزان تعامل او با صحابه و تأثیرگذاری­اش بر آنان، در این قسمت قرار می­گیرد.
خلفا افرادی با چنین خصوصیات را از سیاست منع نشر حدیث استثناء کرده، و دست آنان را در نقل روایات اسرائیلى بویژه مطالبى که مشابهتى با آیات قرآن داشت باز گذاشتند و مى­توان گفت مسئولیت تفسیر قرآن را به آن­ها سپردند. در اینجا به بررسی مهمترین این افراد تأثیرگذار بر صحابه بر اساس توالی تاریخی می­پردازیم.
در این گروه معرفی کوتاهی از عمربن­خطاب و عثمان­بن­عفان خواهیم داشت، زیرا این دو صحابه پیامبر در بسیاری از غزوات و جنگها با رسول­اکرم در یک جبهه بوده و جنگیده­اند. رفتار پیامبر را از نزدیک مشاهده کرده بودند ولی به لحاظ عملکردی در مقابل اهل­کتاب رویه­ای مخالف دستور پیامبر در پیش گرفتند.
۳-۱-۳-۱- عمربن­خطاب (۲۳ ه ق)^[۱۴۴]
“عمربن­خطاب­بن­نفیل­بن­عبدالعزّى­بن­ریاح” که کنیه‌اش “أبوحفص‏” بود. در سال سیزدهم بعد از عام الفیل به دنیا آمد. مادر او نیز “حنتمهبنت­هاشم­بن­مغیره” از قریش و طایفه­ی بنی­‌مخزوم بوده است. عمر در ابتدای ظهور اسلام، از مخالفان سرسخت مسلمانان بود و بر افرادی که از قبیله‌اش، به اسلام می‌گرویدند با خشونت رفتار می‌کرد تا جایی که خواهر و دامادش، اسلام خود را از عمر مخفی نگه داشته بودند. با این حال در حدود سال ششم بعثت و پس از اسلام آوردنِ نزدیک به شصت نفر، اسلام آورد. او بعدها با ازدواج دخترش حفصه با پیامبر، با حضرتشان خویشاوندی پیدا کرد.^[۱۴۵]
از آنجایی که عمر به مدت چند سال خلیفه­ی مسلمین بود لذا گزارش­های بسیار از او در قبال اهل­کتاب در دست است. در اینجا به گوشه ­ای از آن اشاره خواهد شد.
اولین کسی که قصه گفت تمیم­داری بود، او از عمر اجازه این کار را گرفت.^[۱۴۶] عمر به او اجازه نقل قصه داد و خود نیز سخنان او را گوش می­داد.^[۱۴۷]
زمانی که تمیم از عمر اجازه قصه گفتن خواست، عمر گفت: می­ترسم مردم تو را لگد مال کنند. و یک بار دیگر به او گفت: سر تو را خواهند برید. اما تمیم پاسخ داد: قصد خیر دارم و می خواهم ثواب ببرم. سر انجام خلیفه به او اجاره داد و او نخستین کسی بود که اجازه این کار را گرفت. تمیم ابتدا روزهای جمعه و سپس روزهای شنبه در مدینه برای مردم قصه می­گفت و پس از عمر نیز از عثمان اجازه خواست. عثمان زمان بیشتری برای کار به او اختصاص داد.^[۱۴۸]
کعب در زمان خلافت عمر اسلام آورد و برای عمر از کتاب­های پیشین نقل حدیث می­کرد؛ چه بسا عمر سخنان وی را می­شنید و به مردم اجازه می­داد تا حرف­های او را بشنوند یا سخنان او را راست یا دروغ، نقل کنند؛ در حالی که این امت، حتی به یک حرف از سخنان کعب احتیاج نداشتند.^[۱۴۹]
از این کلام می­توان به میزان ارتباطات پی­برد که تا چه حد بوده است. به قطع در این ارتباطات، مراجعات و سوالات هم وجود خواهد داشت. در این گزارشِ تاریخی آمده است که عمر از کتاب­های پیشین از کعب نقل کرده است. وقتی خلیفه­ی مسلمانان به این شیوه عمل کند از دیگر افراد چه توقعی می رود.
در گزارش­های تاریخی آمده است که روزی در خلافتِ عمر مردی با پاهای کج و دین مسیحیت به اسلام گروید؛ به محض اظهار اسلام عمر او را قاضی برای مسلمانان کرد.^[۱۵۰]
یکی از سنت­های معروف رسول الله این است که حضرت، سهمیه­ی “مولفه قلوبهم”را که طبق دستور خداوند واجب شده بود، به آن­ها می­پرداخت؛ ولی عمر، در دوران خلافتش این را از بودجه­ی بیت المال قطع کرد و در برابر نص لا یتغیر قرآن، اجتهاد نمود و گفت: ما را به شما هیچ نیازی نیست؛ چرا که خداوند اسلام را عزت بخشیده و از شما بی نیاز نموده است. این حکم در دوران ابوبکر نیز باطل شده بود.^[۱۵۱]
در حالیکه می­خوانیم که سهمیه­ی “مولفه القلوب” سنت رسول­خدا بوده ولی خلیفه­ی دوم با ظاهر سازی و عوام فریبی، خلاف سنت رسول­خدا عمل کرد.
۳-۱-۳-۲-کعب الاحبار(۳۲ ه ق)
کعب­بن­ماتع­حمیرى از خانواده­ی ذى­رعین یا ذى­کلاع^[۱۵۲]بود. کنیه‌اش ابو اسحاق و«کعب الاحبار»^[۱۵۳] لقب داشت. بر آیین یهود بود که اسلام آورد و راهی مدینه شد، سپس به شام رفت و در حمص ساکن شد. ^[۱۵۴] او  ٧٢  سال پیش از هجرت، متولد شد و پس از رحلت پیامبر در سالهاى اوّل خلافت عمر اسلام آورد و در زمان خلافت عثمان (سال  ٣٢ ) در گذشت. او  ١٠۴  سال عمر کرد. در مدت اقامتش در شام معاویه از او خوشش آمده و بر این گمان بود که او از دانش فراوانى برخوردار است و او را به عنوان یکى از مستشاران خویش برگزید. معاویه در توصیف دانش کعب مى‌گوید:
کعب یکى از دانشمندان است. او دانش فراوان دارد و ما در حق او کوتاهى کرده‌ایم. ^[۱۵۵]
از جمله امورى که بر کثرت علوم خیالى کعب دلالت دارد سخنى است که کعب به قیس­بن­خرشه­قیسى گفته است. کعب به او مى‌گوید:
یک وجب از زمین نیست مگر آنکه در تورات نوشته شده است بر روى آن وجب زمین، چه چیز وجود دارد و چه چیز از درون آن خواهد رویید؛ تا روز رستاخیز. در واقع مى‌خواهد بگوید که او نیز همه این مطالب را مى‌داند. ^[۱۵۶]
معاویه اولین کسى بود که به او دستور داد تا در سرزمین شام قصه بگوید. بنابراین کعب از نخستین کسانى به شمار مى‌رود که اسرائیلیات به وسیله­ او به درون اسلام رخنه کرد و به واسطه­ او و ابن­منبّه و دیگر یهودیان و مسیحیانِ مسلمان شده، پاره‌اى از داستان­هاى تلمود یعنى اسرائیلیات به درون احادیث اسلامى راه یافت و از آن پس همواره بخشى از اخبار مربوط به تفسیر و تاریخ مسلمانان را به خود اختصاص داد. این کاهن یهودى براى اسلام آوردن خود دلیل عجیبى را ساخته و پرداخته تا با این سخنان در فکر و جان مسلمانان نفوذ کند. ابوریه علت اسلام آوردن کعب­الاحبار را با سندى صحیح از سعیدبن­مسیب نقل مى‌کند که:
«روزى عباس­بن­عبد­المطلب به کعب­الاحبار گفت: چه چیز تو را در زمان پیامبر یا ابو بکر از مسلمان شدن بازداشت که اکنون در خلافت عمر، اسلام را پذیرفتى؟ کعب گفت: پدرم نسخه‌اى از روى تورات نوشته بود. آن را به من داد و گفت: به این نسخه عمل کن و بقیه­ی کتاب­هایش را در صندوقى نهاد و آن را مهر کرد و مرا به حق پدر بر فرزند سوگند داد که این مهر را نشکنم. اکنون که دیدم اسلام گسترش یافته است و عیبى هم در آن نیست وجدانم به من گفت: نکند پدرت از تو علمى را پنهان داشته باشد؛ بهتر است مهر را بشکنى و کتابها را بخوانى. لذا مهر را شکستم و کتابها را خواندم. که اوصاف حضرت محمد و امت او را (در تورات) یافتم؛ لذا اکنون اسلام آوردم». ^[۱۵۷]
سوال ابن­عباس سوالی است هوشمندانه که قید “خلافت عمر” در این سوال می ­تواند راه­گشا باشد. ابن­عباس در واقع با زبان کنایه از او می­پرسد: ای کعب چه چیزی در دوران خلافت عمر عایدت می­شد که در این زمان مسلمان شدی؟
ابن­عباس سعی دارد به صورت غیر مستقیم سوالی که جوابی آشکار دارد را مطرح کرده و ذهن ها را درگیر این امر کند؛ که آنچه کعب­الاحبار به دنبال آن است، گسترش افکار یهودی خود بود که در دوران پیامبر و ابوبکر این مهم تأمین نمی­شد، اما به سبب گرایش­های ویژه­ی عمر به تفکر یهود زمینه­ تحقق این امر در دوران خلافت او به آسودگی فراهم شد؛ زیرا که عمردر زمان پیامبر برای دست­یابی به پاسخ سوالاتش، آمد و رفت­هایی با اهل کتاب داشت، لذا همین امر استخدام این گروه را که بعداً مدعى اسلام شدند، آسان می­نمود.
ابوریه به نقل از شمس­الدین­ذهبى اضافه می­ کند در زمان دولت عمر، صحابه و دیگران از کعب اخذ حدیث کرده، و حتی برخی تابعان ­از وى نقل روایت مى­کردند. کعب در حالی از دنیا رفت که شام و سایر بلاد اسلامى را با روایات و قصه­هاى خود که از اخبار یهودیت استمداد مى­گرفت، پرکرده بود.^[۱۵۸] باید گفت روایات فراوانی در اسباب نزول آیات و قصص تاریخی اهل سنت وارد شده، که صحابه سند این روایات از- علمای تازه مسلمان از جمله-کعب­الاحباررا بدون استناد به پیامبر نقل کرده ­اند.^[۱۵۹]
آیا همین امر نمی­تواند دلیلی برای به ظاهر مسلمان شدن کعب­الاحبار در دوران خلیفه­ی دوم باشد؟
در هر حال آنچه که مهم به نظر می­رسد این است که علت اسلام آوردن کعب­الاحبار نباید مسئله اصلی مورد نظر ابن­عباس باشد، بلکه در این سوال نوعی کنایه دیده می­ شود گویاابن­عباس با این سوال قصد فهماندن مطلبی را دارد؛ از آن جمله، آنچه که منجر به مسلمان شدن کعب­الاحبار شده، جذابیت دین اسلام یا فهمیدن مفاهیم و حقایق ژرف قرآنی نبوده است؛ زیرا اگر چنین دلایلی داشت باید در زمان پیامبر و یا حتی در زمان ابوبکر گزارشی از این علاقمندی او به ما می­رسید.
به نظر عامل اسلام آوردن کعب آن هم در زمان عمر را باید در چیز دیگری جستجو کرد. چیزی شبیه به یک معامله فرهنگی و تبلیغاتی زیرا خلیفه، سابقه­ ابراز علاقه به نگرش اهل­کتاب را در شناسنامه خود دارد؛^[۱۶۰] از طرفی خلیفه مسلمین است و مراجعه به اهل­کتاب، دیگر در شأن خلیفه مسلمین نیست. لذا به نظر یکی از بهترین راه ­ها برای پیگیری علاقمندیش، مسلمان کردن یکی از علمای اهل­کتاب است تا با این کار، ظاهر امر بی اشکال باشد و کسی متوجه آنچه که در درون رخ می­دهد، نشود. شخصیت فرصت­طلبی چون کعب­الاحبارنیز زمینه را مساعد برای گسترش تفکر خود دیده و تفکرات تحریف شده اهل­کتاب را در پوستین اسلام به خورد مسلمانان می­دهد. این چنین است که در جامعه مسلمین مواجه می­شویم با افراد به ظاهر مسلمانی که افکار و اعتقادات یهودی و مسیحی دارند.
در مورد شخصیت کعب­الاحبار اختلاف نظرهایی وجود دارد عده­ای چون احمدامین، ابوریه و آقای معرفت او را دروغگو و کذاب معرفی می­ کنند و عده­ای چون ذهبی، ابن­حجر و نووی او را ثقه و قابل اعتماد می دانند. در ادامه سعی به بررسی اقوال این افراد داریم.
۳-۱-۳-۲-۱-مخالفان وثاقت کعب­الاحبار
همانطور که در گذشته اشاره کردیم، کعب­الاحبار یکی از بازوان تنومند تکثیر اسرائیلیات در روایات اسلامی بوده است. او به سبب سابقه یهودی بودنش، زیر ذره­بین بسیاری از علما و پژوهشگران رفته و روایات منقول از او مورد نقادی این صاحب­نظران شیعه و سنی قرار گرفته است. دانشمندانی از جمله ابوریه و احمدامین، از اهل سنت و علامه عسکری و آیت الله معرفت از میان شیعیان، نسبت به کعب دید مثبتی نداشته و وثاقت او را تأیید نمی­کنند. چرا که غالب منقولات کعب از جمله مواردی است که اغلب با قرآن و با سنت پیامبر در تعارض است و البته گاهی با مسائل عقلی و بدیهی مخالف است که شک هر انسانی را در کذب بودنِ این منقولات به یقین تبدیل می­ کند. عمده نظر این بزرگان در اثبات عدم وثاقت کعب این است که محدثان اولیه از او روایتی ثبت نکرده ­اند، گویا به او اعتماد نداشته­اند و همین را دلیلی کافی بر عدم وثاقت کعب­الاحبارمی دانند. دو دانشمند اهل سنت این بی ­اعتمادی به کعب را تا جایی پیش می­برند که او را متهم به دست داشتن در قتل خلیفه دوم کرده و دلایلی برای این اتهام ذکر می­ کنند که در ادامه تا حدی به آن اشاره خواهد شد.
به نظر می­رسد قسمتی از اختلافات موجود در مورد وثاقت کعب­الاحبارو حتی متهم شدن او به قتل -توسط ابوریه و احمدامین^[۱۶۱]-را این نقل طبری دامن می­زند، آنجا که در کتاب خود روایت مى‌کند.
«کعب سه روز، پیش از کشته شدن عمر نزد وى آمد و به او گفت: براى خود جانشین معین کن چه اینکه تو در سه روز آینده خواهى مُرد». ^[۱۶۲]
احمد امین ذیل این داستان اعتقاد قلبی خود مبنی بر دست داشتن کعب در قتل عمر را مطرح کرده و این را از توانایی های کعب در جعل و تزویر بر می­شمارد که توانسته این توطئه را جزء اسرائیلیات درآورد.^[۱۶۳]
ابوریه هم موافقت خود را با احمدامین بیان می­دارد و کعب را از فعالان نقشه قتل عمر دانسته و تردید کنندگان در این امر را عوام و ناآگاهان می­داند.^[۱۶۴]
نظر این دو دانشمند قابل تأمل است به این معنا که مجموعه پیشگویی­های این دست نشانده­ی یهودی عجیب است. گویا هرگاه قصد انجام یک کار عمده سیاسی داشته از حربه­ی پیشگویی نهایت بهره را می­برده است. در این خصوص در فصل چهارم ذیل پیشگویی­های کعب صحبت خواهد شد.
اما در این بین سوالاتی مطرح است که بیشتر توجه ما را به سمت اثبات نظریه ابوریه و احمدامین و کذب بودن این پیشگویی ها سوق داده و احتمال اینکه مجموعه این پیشگویی­ها نقشه­ای سیاسی باشد را بیشتر می­ کند. از آن جمله اینکه چرا وصف عمر در تورات آمده اما وصف قاتل او نیامده است؟ سوال جدی دیگر ما این است که اگر واقعا توطئه­ای درکار بوده چرا آن­را با عمر مطرح می­ کند در حالی که توطئه به قاعده باید مخفی باشد.
به نظر باید این پیشگویی عمر را با محوری­ترین صفت اخلاقی او واکاوی و قصد او را کسب یک موقعیت بزرگ در میان مسلمانان معرفی کرد؛ زیرا بسیاری از مسلمانان آن زمان بر این باور بودند که در تورات از همه چیز سخن به میان آمده است و کعب­الاحبار نیز کسی است که در آنچه بیان می­ کند صادق است؛^[۱۶۵] بنابرین جای هیچ شکی باقی نمی­ماند که او این مطالب را از تورات نقل می­ کند.
ادعای کعب­الاحبار این است که در تورات همه چیز آماده است. اما باید دانست، کعب­الاحبارمیراث اسرائیلی فراوانی برای مسلمانان نقل کرده که از حقیقت بودن آن آگاه نیستیم. تنها می­دانیم در این توراتی که به دست ما رسیده است این مطالب وجود ندارد و باید کذب باشد.
اما از آنجا که خبری از تورات حقیقی در دست نیست تا مقایسه کنیم و صحت مطالب بر ما روشن شود؛ لذا صحبت کردن در این خصوص، چیزی جز اتلاف وقت نیست. به نظر مدافعان وثاقت کعب با طرح چنین شبهه­ای- مبنی بر بودن تورات حقیقی در نزد کعب^[۱۶۶]– جلوی هر گونه استدلالی در این زمینه را می­بندد. در واقع بهترین گزینه برای دفاع از کعب مطرح شده؛ به این معنا که آنچه او گفته در تورات حقیقی وجود دارد نه این تورات تحریف شده است.
با وجود چنین توجیهی باز هم یک راه برای اثبات کذب محض بودن سخنان کعب وجود دارد و آن سنجش روایات منقول از کعب با عقل است -زیرا خداوند خلاف عقل حرفی در کتاب خود نمی­زند- از آنجایی که بسیاری از این روایات با عقل سازگاری ندارد دو فرض متصور خواهد بود:
اول آنکه کعب فردی کند ذهن بوده که با وجود مغایرت این اقوال با عقل، باز هم آن­ها را حقیقت فرض و بر منابر نقل کرده است.
دومین فرض اینکه او بر نادرست بودن اقوال خود اشراف کامل داشته، از نادانی شنوندگان برای رسیدن به اغراض خود بهره گرفته است.
امروزه به سهولت بسیاری از کتب اهل­کتاب و داستان­های ایشان در دسترس همه اهل تحقیق و پژوهش قرار دارد و می توانند به راحتی مواردی که از منابع اهل­کتاب گرفته شده را از دیگر اقوال جدا کنند. در حالی که این امکانات در گذشته­ها کمتر بود؛ از طرفی امر رسول­اکرم مبنی بر مخالفت^[۱۶۷] با اهل­کتاب و تأکید بر تحریف کتاب­های ایشان دیگر رغبتی برای مطالعه این منابع باقی نمی­گذاشت؛ سودجویان از این فضای ناآگاهیِ نسبی و آماده، برای ترویج عقاید خود بهره گرفتند. احمدامین می­گوید کعب­الاحبار یهودی بود و از جمله مهره­های اصلی انتشار اخبار یهودی در میان مسلمانان؛ویابن­عباس و ابوهریره را دو تا از شاگردان اصلی او بر می شمارد. او منقولات رسیده از کعب را دلیلی بر گستردگی اطلاعات او از فرهنگ یهود دانسته است. او داستان مطالعه اسفار یهود توسط کعب­الاحبار در مسجد را مطرح کرده^[۱۶۸]و در ادامه سخن ابن­سعد می ­آورد:
«برخى از پژوهشگران متوجّه این نکته شده‌اند که عدّه‌اى از ثقات همچون ابن قتیبه و نووى هرگز از کعب روایت نکرده‌اند و ابن جریر طبرى هم گاهى از او روایتى نقل کرده است». ^[۱۶۹]
از فحوای کلام احمدامین برداشت می­ شود وی و ابن­سعد هر دو در وثاقت کعب­الاحبار تردید داشته اند؛ همچنان که ذهبی پس از نقل کلام احمدامین آورده، این نشان دهنده متأثر بودن کعب از فرهنگ یهود می باشد. ابن­سعد در روایت بالا اشاره مستقیمی به متأثر بودن کعب از یهود ندارد، بلکه گویی ابن­سعد قصد دارد با آوردن روایت در ابتدا کلام خود، سپس با بیان اینکه برخی از افراد ثقات از او نقل حدیث نکرده ­اند به ذهن خواننده­ی کتاب خود اینگونه متبادر کند که کعب­الاحبار از وثاقت کافی برخوردار نبوده است.
در نقل ابن­سعد سخنی از صحابه نیست بلکه سخن از پژوهشگران است. شاید بتوان در خوش­بینانه­ترین حالت این طور نتیجه ­گیری کرد که آنچه اهل­کتاب بر سر روایات اسلامی آوردند، برخی صحابه تا پایان عمر متوجه آن نشدند و یا اینکه از ابتدا به عمد، اجازه­ی چنین کاری را داده­اند و مدتها بعد تابعان و تبع آن­ها و دیگرانی که بعد از آن­ها پا به عرصه مطالعات اسلامی گذاشتند، نفهمیدند چه اتفاقی افتاده؛ تا زمانی که تشیع قدرت گرفت و توان بیان حقایق با صدای بلند را پیدا کرد و با صراحت برخی افراد چون کعب را دروغگو نامید و روایات منقول از او را مخدوش و نادرست معرفی کرد. آنجا برخی پژوهشگران اهل سنت به فکر پژوهش افتادند. اما همانطور که گفتیم این خوش­بینانه­ترین حالت متصور است؛ در حالی که ما شاهد خطاب­های صریح و مخالفت­انگیز پیامبر در این خصوص هستیم؛ با جرأت می­توان گفت وجود یکی از آن خطاب ها برای هر کس که پیرو اوست کفایت می­ کند تا موضعگیری خود را در مقابل این قوم، به صراحت بداند؛ حال چگونه می­توان صحابه­ی درجه اول، که ادعای نزدیکی به رسول اکرم داشتند را بی خبر از این دستورات دانست؟ به ناچار راهی نمی­ماند جز اینکه بگوییم، این افراد نسبت به این سری دستورات پیامبر بی توجه و سهل انگار بودند و یا اینکه با وجود چنین جریانی بر علیه قرآن و سنت موافق بودند، و این خود جای سوال است.
جالب آنکه ذهبی بعد از نقل کلام احمدامین می­گوید:
« این گفتار روشن می­سازد که کعب­الاحبار همواره، حتی بعد از مسلمان شدنش، به تورات و دستورالعمل­های اسرائیلی مراجعه می­کرده است».^[۱۷۰]