در نامه ی حضرت علی (ع) به مالک اشتر به او اینطور سفارش نمودند که:
پس در کارهای عمال و کارگردانانت نظر واندیشه کن، و چون ان را تجربه و ازمایش نمودی به کار وادار(تا دیانت راستی و درستیشان را نیازموده ای به کاری مگمار) و آن ها را به میل خود و کمک به ایشان و سر خود (بی مشورت) به کاری نفرست، زیرا به میل و سر خود کسی را به کاری گماشتن گرد امده ای است از شاخه های ستم و نادرستی. و ایشان را از ازمایش شدگان وشرم داران از خاندانهای نجیب و شایسته و پیش قدم در اسلام به کار گمار زیرا آن ها دارای اخلاق و خوهای گرامی تر و ناموس درست تر و طمع های کمتر و اندیشه ی در کارها را رساتر هستند(نهج البلاغه، نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر).
۳-۲-۳-۲ نظارت و کنترل غیر مستقیم یا با واسطه:
نظارت و کنترل غیر مستقیم ان است که مدیر سازمان، وظیفهء نظارت و کنترل را از طریق عوامل و ابزارهای مختلف انجام می‌دهد. در این روش، برای اجرای عملیات نظارت، مدیر سازمان افرادی را انتخاب می‌کند یا بخش و واحد مخصوصی را مامور می‌کند، تا انان بر بخش‌های مختلف سازمان و برنامه های در حال اجرای سازمان و نیز بر عملکرد کارکنان قسمتهای مختلف سازمان، نظارت وکنترل داشته باشند، و نتیجهء نظارت وکنترل خود را در اختیار مدیر قراردهند(اقاپیروز و همکاران،۱۳۸۴،ص ۲۸۶).
بدیهی است که مدیر وقت کافی و اطلاعات تخصصی لازم برای اخذ کلیهء تصمیمات را ندارد، و بدین جهت لازم است که قسمتی از اختیارات خود را به کارمندان زیر دست تفویض کند و انان را مسئول نتایج عملیات معینی بنماید تا اینکه فرصت و نیروی کافی به منظور۳-۲-۳-۲ نظارت و کنترل غیر مستقیم یا با واسطه:
نظارت و کنترل غیر مستقیم ان است که مدیر سازمان، وظیفهء نظارت و کنترل را از طریق عوامل و ابزارهای مختلف انجام می‌دهد. در این روش، برای اجرای عملیات نظارت، مدیر سازمان افرادی را انتخاب می‌کند یا بخش و واحد مخصوصی را مامور می‌کند، تا انان بر بخش‌های مختلف سازمان و برنامه های در حال اجرای سازمان و نیز بر عملکرد کارکنان قسمتهای مختلف سازمان، نظارت وکنترل داشته باشند، و نتیجهء نظارت وکنترل خود را در اختیار مدیر قراردهند(اقاپیروز و همکاران،۱۳۸۴،ص ۲۸۶).
بدیهی است که مدیر وقت کافی و اطلاعات تخصصی لازم برای اخذ کلیهء تصمیمات را ندارد، و بدین جهت لازم است که قسمتی از اختیارات خود را به کارمندان زیر دست تفویض کند و انان را مسئول نتایج عملیات معینی بنماید تا اینکه فرصت و نیروی کافی به منظور رسیدگی به امور مهم برای او باقی بماند(اقتداری،۱۳۸۱، ص ۱۷۶). تفویض اختیار یکی از اصول مهم برای سازمان به شمار می رود زیرا سهولت در کار و تقسیم کار باعث می شود کارها با سرعت بیشتری ادامه یابد. این تفویض اختیار به زیر دستان جهت نظارت وکنترل و بازرسی در سازمان امری واجب و ضروری است. تفویض اختیار مدیر در سازمان‌هایی که مدیر وقت کافی جهت سرکشی و بازدید از فرایندها و برنامه های سازمان را ندارد امری مهم تلقی می شود. زیرا مدیر به تنهایی نمی تواند بر تمام بخش های سازمان نظارت و کنترل داشته باشد.
حضرت علی (ع) در نامه ای به مالک بن کعب یکی از فرمانداران خود می نویسد که جهت نظارت و کنترل بر عملکرد کارگزاران خود به منطقهء عراق برود و نتیجه کار را به اطلاع ایشان برساند.
قسمتی از متن نامه ان حضرت را می خوانیم: « به کارت جانشینی به گمار و با گروهی از یارانت بیرون شو تا به زمین های حاصلخیز [و پراز درخت] کناره رود برسی و درباره کارگزاران من در میان دجله عدیب، پرس و جو کنی و در رفتارشان دقت کنی. سپس به بهقبادات بازگرد و تمور ان را سرپرستی کن و در انچه خداوند، سرپرستی اش را به عهده تو گذاشته، از او اطاعت کن و بدان که همه اعمال ادمی زاده، برای او حفظ می شود و جزایش را می‌گیرد. و نیکی کن که خداوند با ما و تو به نیکی رفتار کند؛ و در انچه انجام می دهی، به من صداقت نشان بده. والسلام»(محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمومنین۱۳۸۶، ص ۵۳۳).
۳-۲-۴ نظارت و کنترل مخفی و پنهانی:
نظارت وکنترل مخفی و پنهانی بدین معنا است که در بخش‌های مختلف سازمان که برنامه های سازمانی در حال اجراست به وسیله ی مأموران مخفی بررسی و کندوکاو شود و از صحت و درستی اجرا آن ها اطلاع حاصل گردد و همچنین نظارت برعملکرد کارکنان به نحوی که کارکنان از این نظارت و کنترل اگاهی حاصل نکنند. این بازرسی گرچه ضرورت بازرسیهای اشکار را منتفی نمی سازد اما از جهاتی بر ان رجحان دارد. اهمیت نظارت و کنترل مخفی و پنهان زمانی اشکار می شود که در بررسی ها و بازدیدها بهقبادات بازگرد و تمور ان را سرپرستی کن و در انچه خداوند، سرپرستی اش را به عهده تو گذاشته، از او اطاعت کن و بدان که همه اعمال ادمی زاده، برای او حفظ می شود و جزایش را می‌گیرد. و نیکی کن که خداوند با ما و تو به نیکی رفتار کند؛ و در انچه انجام می دهی، به من صداقت نشان بده. والسلام»(محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمومنین۱۳۸۶، ص ۵۳۳).
۳-۲-۴ نظارت و کنترل مخفی و پنهانی:
نظارت وکنترل مخفی و پنهانی بدین معنا است که در بخش‌های مختلف سازمان که برنامه های سازمانی در حال اجراست به وسیله ی مأموران مخفی بررسی و کندوکاو شود و از صحت و درستی اجرا آن ها اطلاع حاصل گردد و همچنین نظارت برعملکرد کارکنان به نحوی که کارکنان از این نظارت و کنترل اگاهی حاصل نکنند. این بازرسی گرچه ضرورت بازرسیهای اشکار را منتفی نمی سازد اما از جهاتی بر ان رجحان دارد. اهمیت نظارت و کنترل مخفی و پنهان زمانی اشکار می شود که در بررسی ها و بازدیدها از عملکرد کارکنان صحت و درستی اطلاعات به دست امده بیشتر خواهد بود زیرا از ظاهر نمایی افراد که در هنگام نظارتهای اشکار و علنی صورت می‌گیرد جلوگیری خواهد شد و اطلاعات به دست امده واقعی تر و دقیقتر از اطلاعات نظارت مستقیم و اشکار است. افرادی که به ظاهر سازی در پی تظاهر به انجام مسئولیت‌های محوله سازمانی اند و اینگونه وانمود می‌سازند که کارهای مفید زیادی برای سازمان انجام می‌دهند.
حضرت علی (ع) در این باره به مالک اشتر می فرمایند:
« فَانَّ الرِجالَ یَـتَعَرَّضُونَ لِفَرأسَاتِ الوُلاهِ بِتَصَنّعِهِم وَ حُسنِ خِدمَتِهِم؛ وَلَیسَ وَ راء َ ذلِکَ مِنَ النَصیحَهِ وَالا مانَهِ شی ءٌ ».
همانا افراد زرنگ، راه جلب نظر و خوش بینی زمامداران را با ظاهر سازی و خوش خدمتی، خوب می دانند؛ در حالی که در ورای این ظاهر جالب و فریبنده، هیچ خیر خواهی و امانت داری وجود ندارد(نهج البلاغه، نامه ۵۳).
لذا ضروری است به منظور بالا بردن ضریب اطمینان از صحت و دقت مسئله نظارت و کنترل به ویژه نظارت بر عملکرد کارکنان سازمان، از روش نظارت و کنترل پنهانی و مخفی نیز استفاده شود.
نظارت علی (ع) بر امور سیاسی و رفتار کارگزاران:
این نامه به فرماندار مکه، قثم بن عباس، پسر عموی پیامبر (ص) در سال ۳۹ هجری نوشته شده که عوامل معاویه قصد توطعه در شهر مکه را داشتند که توسط عوامل و بازرسین مخفی امام (ع) در شام از ان با خبر شدند.
