عوامل آسیب ­پذیری

عواملی وجود دارند که باعث می­شوند بعضی مردم در مقابل PTSD آسیب­پذیرتر از دیگران باشند. عواملی که جزو خصوصیات شخصیتی افراد به حساب می­آیند که آمادگی ابتلا به PTSD را دارند، شناسایی شده است. این عوامل عبارتند از: ۱- تمایل به برعهده گرفتن مسئولیت شخصی در رویداد آسیب­زا و بدبختی کسانی که در آن حضور داشته اند، ۲- عوامل رشد، مانند جدایی از والدین یا زندگی خانوادگی بی­ثبات در اوایل کودکی، ۳- سابقه PTSD در خانواده، و ۴- وجود سطوح بالای اضطراب یا اختلالات روانی پیش از رویداد آسیب­زا.

جالب اینجا است که ضریب هوشی پایین نیز یکی از عوامل آسیب­پذیری است، و بهترین پیش ­بینی کننده مقاومت بالا در مقیاس PTSD، ضریب هوشی بالا است. علت می ­تواند این باشد که بین سطح IQ و ایجاد راهبردهای مقابله­ای برای مبارزه با آسیب روانی یا استرس، رابطه وجود دارد. سایر عوامل مهم و پیش ­بینی کننده ابتلا به PTSD، تجربه­ هایی است که افراد قربانی از رویداد آسیب­زا، در زمان وقوع آن، دارند. از جمله این تجربه­ها می‌توان موارد زیر را نام برد: عارضه­های گسستگی (مثلاً احساس دی­پرسونالیزیشن، تجربه ­های جدا شدن روح از بدن، آهسته شدن زمان، و فراموشی) و این باور که فرد در شرف مردن است. اهمیت این تجربه­ها را احتمالاً ‌به این صورت می‌توان توضیح داد که فرد، در زمان وقوع رویداد آسیب­زا، اطلاعات را چگونه پردازش و ذخیره می­ کند: موضوعی که در بعضی نظریه­ های مربوط به عوارض PTSD، بحث مهمی را به همراه ‌می‌آورد )گنجی،۱۳۸۹).

۲-۱۲-۱-نظریه باورهای در هم شکسته

اکثر مردم جهان­بینی مثبت دارند، دنیا را مکانی نیک و امن می­دانند، انسان­ها را موجوداتی خوب، با اخلاق، و خوش نیت و خود را نیز افرادی ارزشمند به حساب می ­آورند. ‌بنابرین‏، وقتی رویداد آسیب­زایی رخ می­دهد و این جهان­بینی را شدیداً‌ به چالش می‌کشد (مثلاً مورد تهاجم واقع شدن از طرف افراد ناشناس یا قربانی شدن در تصادف وحشتناک رانندگی، به علت ‌خلاف‌کاری دیگران) فرد در حالت شوک ناباوری، و تناقض قرار ‌می‌گیرد. این رویداد، باورهای بنیادین را به چالش می­کشد، فرد را در حالت «خیال» قرار می­دهد، و بر انطباق او با آسیب روانی در بلندمدت تاثیر منفی می-گذارد، زیرا فرد مجبور می­ شود در باورهای خود نسبت به دنیا تغییر دهد. اما هر چند این موضوع ممکن است تبیین منطقی بر این واقعیت باشد که چرا بعضی افراد، بعد از رویداد آسیب­زا، دچار شوک و بی­حسی هیجانی می­شوند، اسناد و شواهد آن را کاملاً تأیید نمی­کنند. پارادوکس اینجا است: کسانی که ناامن بودن دنیا را تجربه کرده ­اند (یعنی رویداد آسیب­زایی را قبلاً تجربه کرده ­اند) بیشتر به PTSD دچار می­شوند تا کسانی که اعتقاد دارند دنیا جای امن و خوبی است(گنجی،۱۳۸۹).

۲-۱۲-۲-نظریه شرطی­سازی

کین و همکارانش (۱۹۸۵) اعتقاد دارند که چون در کارنامه PTSD همیشه ‌می‌توان رویداد آسیب­زایی را شناسایی کرد، منطقی است که بتوانیم بسیاری از عارضه­های PTSD را به شرطی­سازی کلاسیک مربوط بدانیم. ‌به این صورت که، آسیب (محرک غیر شرطی، UCS) با محرک­های موقعیتی پیوند می­خورند. محرک­های موقعیتی نیز با مکان و زمان آسیب (محرک شرطی، CS) پیوند می­خورد. در آینده، وقتی فرد با همان محرک­های موقعیتی (یا محرک­های مشابه آن) روبرو می­ شود، در او همان برانگیختگی و ترسی ایجاد می­ شود که در طول آسیب آن ها را تجربه ‌کرده‌است. مثلاً برای بازمانده زمین لرزه، دیدن توده آجر روی زمین می ­تواند در او واکنش شدید برانگیختگی، ترس و از جا پریدن را موجب شود. زیرا اینگونه محرک­ها ترسی را که به هنگام زمین لرزه تجربه شده است تداعی ‌می‌کنند. نظریه شرطی­سازی اعتقاد دارد که این گونه واکنش­های ترس از بین نمی­رود، زیرا افراد هم واکنش­های اجتنابی فیزیکی و هم واکنش­های اجتنابی شناختی ایجاد ‌می‌کنند و در نتیجه نمی ­توانند این گونه محرک­ها را کاملاً پردازش کنند و ‌به این ترتیب، اجازه نمی­دهند تداعی­های بین محرک­ها و آسیب از بین رود. کاهش در ترس، که نتیجه واکنش­های اجتنابی است، آن ها را تقویت می­ کند و باعث تداوم عارضه­های PTSD می­ شود. در ایجاد PTSD احتمالاً عنصری از شرطی­سازی کلاسیک وجود دارد، زیرا محرک­های رسماً خنثی عموماً می‌توانند بروز عارضه­های PTSD را موجب شوند. همچنین تحقیقات نشان داده است که افراد مبتلا به PTSD، نسبت به افراد سالم، در محیط آزمایشگاهی، واکنش­های شرطی را زودتر نشان می­ دهند. با این حال، شرطی­سازی کلاسیک برای PTSD توضیح کاملی ارائه نمی­دهد. این نظریه توضیح نمی دهد که چرا بعضی افراد، بعد از تجربه آسیب، به PTSD دچار می­شوند و بعضی دیگر دچار نمی­شوند و همچنین نمی‌توانندبسیاری از عارضه­های مختص PTSD را، که به ندرت در سایر اختلالات اضطرابی یافت می شود، مثل عارضه­های «تجربه-دوباره» تجربه ­های گسستی و بسیاری از عارضه­های دیگر، توضیح دهد(گنجی،۱۳۸۹).

۲-۱۲-۳-نظریه پردازش هیجانی

راتبام^[۷۲] و همکارانش (۱۹۸۹) معتقدند که ماهیت افراطی و قوی رویداد آسیب­زا در PTSD، در حافظه، تصویری از آسیب ایجاد می‌کند که با قدرت با سایر جزئیات موقعیتی (محیطی) مربوط به آن تداعی می­ شود (مثلاً اگر فرد در تصادف رانندگی به شدت مجروح شده باشد، محرک­هایی مثل جاده، اتومبیل، بیمارستان، و حتی کلاً مسافرت، کاهی شبکه ترس در حافظه را فعال می­ کند) اجتناب از هر محیطی که شبکه ترس را فعال می­ کند باعث می­ شود که فرصت چندانی پیش نیاید تا فرد مبتلا به PTSD، تداعی­های بین ترس و محرک­های عادی و روزمره زندگی را تضعیف کند. این نظریه در بعضی عناصر خود با نظریه شرطی­سازی شریک است. اما چند تفاوت عمده دارد. اولاً نظریه پردازش هیجانی^[۷۳]اعتقاد دارد که تجربه ­های آسیب­زای شدید، آنقدر در فرد تاثیر می­گذارند که باعث می‌شوند در ذهن او سری تصاویر و تداعی­هایی ایجاد شود که با تصاویر و تداعی­های حاصل از تجربه ­های زندگی روزمره خیلی تفاوت دارند. برای مثال، اگر آسیب شدید با بعضی محرک­ها تداعی شود (مثلاً بعد از مورد حمله واقع شدن در کوچه­ای خلوت) این تجربه همه تداعی­های مثبت حاصل از تجربه های پیشین با آن محرک (آن کوچه) را باطل می­ کند، ثانیاًً، آسیب نه تنها باعث ایجاد محرک‌هایی می­ شود که واکنش­های شدید به وجود می ­آورند، باورهای قبلی فرد درباره امن بودن دنیا را نیز از بین می­برد، در نتیجه، تعدادی محرک دیگر نیز به وجود می ­آید که ایجاد واکنش ترس، از جا پریدن، و هوشایری مفرط را موجب می­شوند.

نظریه پردازش هیجانی مثالی است از آن دسته نظریه ­هایی که سعی کرده ­اند، با تبیین این که چگونه واکنش­های ترس آموخته، ذخیره و آغاز می­ شود و این که چگونه رویداد آسیب­زا باورهای افراد درباره خود و دنیا را تغییر می‌دهند، PTSD را نیز تبیین کنند. این گونه نظریه ­ها به نظریه­ های پردازش اطلاعات معروف شده است، زیرا توضیح می­ دهند که چگونه خاطرات ترس در شبکه­ های ترس ذخیره و فعال می­شوند. همچنین، این نظریه ­ها باعث ظهور روان درمانی­هایی شده­_­­اند که به تغییر دادن شبکه ترس ناشی از تجربه آسیب­زا می­پردازند. به علاوه نظریه مربوط به PTSD اخیراًً برای تبیین این موضوع مورد استفاده قرار گرفته است که چرا افرادی که قبل از آسیب درباره دنیا عقایدی نسبتاً ثابت و انعطاف ناپذیر دارند، عملاً در مقابل PTSD آسیب پذیرند(گنجی،۱۳۸۹).

۲-۱۲-۴-شکست روانی