اهم تلاش های حقوق دانان را در تکامل حقوق دیپلماتیک می توان در موارد زیر یادآور شد:[۱۰۰]
-
- طرح بلانچی حقوقدان سوئیسی که در سال ۱۸۶۸ طرح خود را در مورد تدوین قواعد مصونیت ها و حقوق دیپلماتیک مشتمل بر ۸۶۲ ماده تنظیم نمود و در آن از نظریه برون مرزی دفاع نمود.
-
- طرح فیوریه حقوقدان ایتالیایی در سال ۱۸۹۰ در ۱۳۴۰ ماده.
-
- طرح پسوا در سال ۱۹۱۱ به ریاست نامبرده در میان کمیته حقوق دانان برزیل مشتمل بر ۸۲۱ ماده که کنوانسیون ۱۹۲۸ هاوانا متاثر از این طرح بوده است.
-
- طرح فیلی مور حقوقدان انگلیسی در ۱۹۲۶٫
- طرح ستراپ حقوقدان آلمانی در سال ۱۹۲۶ که عمدتاً بر مبنای مصلحت وظیفه متمرکز بوده و کمیته کارشناسان جامعه ملل این طرح را مورد مطالعه خود قرار داده بودند.
در کنار اشخاص، مؤسسات حقوقی متعددی نیز به تنظیم و شناسایی مصونیت های نمایندگان همت گماشته اند. از آن جمله می توان از طرح دانشکده حقوق بین الملل ۱۸۹۵ کمبریج و ۱۹۲۹ نیویورک که به تعدیلاتی در طرح اول خود مبادرت نمود و از نظریه برون مرزی به مصلحت خدمت متمایل گردید و طرح شعبه ژاپنی مؤسسه حقوق بین الملل ۱۹۲۶ و طرح دانشگاه هاروارد ۱۹۳۲ نام برد.[۱۰۱]
امروزه اندیشه‌های حقوقی در کار کمیسیون حقوق بین الملل متجلی است. این کمیسیون در طرح های خود از حقوق دانان برجسته بین‌المللی با تمدن های مختلف استفاده می کند. دیدگاه حقوقدانانی چون «رائول ژنه»، «فیلیپ کایر»، «ساند ستروم» و «عبدالله العریان» در مباحث حقوق دیپلماتیک قابل توجه است.
گفتار دوم: منابع مصونیت ها در حقوق اسلام
این مطلب مسلم است که در ابتدا و قبل از تنظیم قواعد حقوق بین الملل، برای یک مدت مدید، این مقررات دینی بود که بر روابط بین دولت ها و روابط دیپلماتیک حکم فرما بود. قواعد حقوق بین الملل اسلام از دو منبع اصلی قرآن و سنت به دست می‌آید. به جز منابع اصلی، منابع فرعی دیگری نیز مورد استفاده قرار می گیرند که در حقیقت بازگشت آن ها به دو منبع اصلی است.[۱۰۲]
بند اول: قرآن کریم
آیات ۳۱ و ۳۸ سوره نمل، آیه ۵۰ سوره یوسف و آیه ۶ سوره توبه، آیاتی هستند که به مسئله اعزام سفیران و نمایندگان سیاسی پرداخته است. از جمله آیه های مورد استناد بر مصونیت های نمایندگان سیاسی، این آیه مبارکه است:
« وَ إِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یَسْمَعَ کَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ » (و اگر یکی از مشرکان به تو پناه آورد (که از دین آگاه شود) بدو پناه ده تا کلام خدا بشنود و پس از شنیدن سخن خدا او را به مأمن و منزلش برسان )[۱۰۳]
یکی از مفسران در ذیل آیه مذکور می‌گوید: «اعطای امان به نمایندگان به منظور آشنایی آنان با احکام و تعالیم دین اسلام است و هدف آن است که هر کس از سرزمین های بیگانه (دارالحرب یا دارالاسلام) به قصد سفارت یا تقاضای صلح یا هر دلیل دیگری وارد شود، چنانچه رئیس حکومت به او امان می‌دهد، دارای مصونیت است و مادام که در سرزمین های اسلامی تردد می کند، از آن بهره مند است.»
بند دوم: سنت نبوی
سنت در اصطلاح شیعه، عبارت است از گفتار، عمل و تاییدی که از معصوم به دست ما رسیده است. در مواردی پیامبر اکرم (ص) در تکوین و تطبیق حقوق روابط دیپلماتیک به عنوان یک علم و فن تاثیر فراوانی داشته است.
مجموع معاهدات و پیمان های سیاسی پیامبر (ص) مشتمل بر معاهدات صلح و امان یا نامه هایی که به سران کشورها و قبایل نوشته اند، به ۲۴۶ معاهده می‌رسد. به طور حتم این برنامه بزرگ در ارتباط با ملل و دول بیگانه بدون یک دستگاه ارتباط خارجی امکان پذیر نبود و حتما باید نمایندگانی برای ارسال این نامه ها در اختیار داشته است.
در اینجا به یکی از مهمترین رویدادهای تاریخی اسلام در مورد مصونیت های سیاسی اشاره خواهیم داشت که مشهور به قضیه ی مسیلمه کذاب است.
مسیلمه کذاب: هنوز سال دهم هجرت تمام نشده بود که دو نفر از اهالی سرزمینی به نام یمامه وارد مدینه شدند و نامه‌ای از مسیلمه تقدیم پیامبر اکرم کردند. مسیلمه در نامه خود نوشته بود: «من در نبوت با تو شریک هستم. نیمی از زمین برای ماست و نیمی برای قریش است، ولی قریش تجاوزگر است و عادلانه برخورد نمی کند».
پیامبر پس از آگاهی از مضمون نامه مسیلمه، به آن دو نفر فرمود: «اگر شما خبر رسان نبودید، دستور می دادم بکشندتان، زیرا شما پیش از این اسلام و آیین توحید را پذیرفته‌اید و به رسالت من ایمان آورده اید و اکنون بدون دلیل از چنین مردی پیروی کرده و از اسلام دست کشیده‌اید».
آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله در نامه پاسخی کوتاه ولی کوبنده به مسیلمه داد. نامه پیامبر این‌گونه بود:
«بسم الله الرحمن الرحیم. من محمد رسول الله الی مسیلمه الکذاب، السلام علی من اتبع الهدی. اما بعد فان الارض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبه للمتقین.»؛
(به نام خداوند بخشنده مهربان، از محمد فرستاده خدا به مسیلمه دروغگو؛ سلام بر پیروان هدایت. همانا زمین از آن خدا است و بر هر کس از بندگانش که بخواهد واگذار می‌کند و فرجام نیک از آنِ با تقوایان است.([۱۰۴]
فصل دوم
محتوای مصونیت های نمایندگان دولت ها
مبحث اول
انواع مصونیت نمایندگان دولت ها
مصونیت به طور کلی بدین معنی است که دارنده آن از تعقیب قانون و مأموران دولت پذیرنده در امان است، و یا به عبارت دیگر قانون و مأموران اجرایی نمی توانند شخص دارنده مصونیت را تعقیب کنند.
از تعریف مقدماتی فوق چنین استنباط می شود که مصونیت استثناء بر اصل است و به این جهت باید به موجب قانون و طبق ضوابط خاص باشد ولی این نتیجه گیری کلی نیست زیرا چنان که خواهد آمد همه ی مصونیت ها به موجب قانون برقرار نشده اند.
مأموریت (نمایندگی) یک کشور را می توان مؤسسه یا نهاد یا رکنی از یک کشور دانست که در کشور دیگر استقرار می‌یابد. مأموریت ها و به طور اخص مامورین، مصونیت خود را از مصونیت دولت ها اخذ می‌کنند و در واقع مصونیت مأموریت امتداد مصونیت دولت است. [۱۰۵]
قاعده مصونیت، هم محل مأموریت و هم شخص نماینده و منزل و خانواده او را در بر می‌گیرد. ولی عده ای از نویسندگان اولی را به تبعیت از دومی می دانند نه مستقلا، به این معنی که چون فلسفه وجود مصونیت، استقلال و امنیت کامل شخص نماینده به منظور حسن انجام وظایف او است، مصونیت به شخص داده می شود. اما این استقلال کافی نخواهد بود مگر آنکه خانواده و خانه و محل کار او هم مصون از تعرض باشند.
بعضی دیگر محل کار نمایندگان را به طور مستقل مشمول مصونیت دانسته اند به این دلیل که در آنجا اسناد دولت فرستنده نگهداری می شود که حفظ و حراست آن به نفع روابط دو دولت است. طبق یک عقیده دیگر که حد وسط دو نظر بالا است، مصونیت محل سفارت مستقل از مصونیت شخص نماینده است، ولی مصونیت منزل نماینده و خانواده او به تبع شخص اوست. مصونیت محل سفارت به سبب وجود مدارک و اسناد دولت فرستنده است و ارتباط به شخص سفیر ندارد ولی مصونیت منزل به خاطر این است که امنیت شخص نماینده بدون آن میسر نیست.
