ابراهیمی نژاد(۱۳۸۱) بودجه ­ریزی را فرایند تخصیص منابع محدود به نیازهای نامحدود تعریف می­ کند و چنین بیان می­ کند که مجموع کوشش­هایی که صرف تدوین بودجه و تخصیص منابع می­ شود به منظور استفاده حداکثری از منابعی است که معمولاً در حد کفایت وجود ندارند و در اصطلاح اقتصادی کمیاب هستند. کردبچه(۱۳۸۵) معتقد است نظام بودجه ­ریزی فرآیندی است که تهیه برنامه مالی، بررسی این برنامه به وسیله قانون­گذار، اجرای برنامه، و در نهایت ارزیابی و گزارش دهی نتایج را در بر ‌می‌گیرد. و نهایتاًً یوسفی نژاد مفهوم بودجه ­ریزی را به معنای نظام حاکم بر افکار و اندیشه­ های بودجه نویسان و کارشناسانی می­داند که در ابعاد مختلف مدیریتی ، اقتصادی و سیاسی ، به ارزیابی و تحلیل نتایج به دست آمده از اجرای بودجه، می ­پردازد.

۲-۱-۲- ۳ تفاوت بین بودجه ریزی دولتی با بودجه ریزی خصوصی

به طور خلاصه تفاوت بین بودجه ­ریزی دولتی با بودجه ­ریزی خصوصی عبارت است از این که:

-۱ فعالیت­های بخش خصوصی در قالب فعالیت­های اقتصادی جلوه­گر می­شوند، در حالی که فعالیت­های بخش دولتی علاوه بر فعالیت­های اقتصادی، در قالب فعالیت­های عمرانی، فرهنگی و اجتماعی نیز صورت می‌گیرد.

-۲ هدف بخش خصوصی، کسب سود و به حداکثر رسانیدن آن است در صورتی که هدف دولت عمدتاًً ارائه خدمات و توسعه و بقاء شمرده می­ شود.

-۳ حوزه عمل بخش خصوصی به صورت محدود و نسبتاً مستقل جلوه گر می­ شود، در حالی که حوزه عمل دولت وسیع و تابع برنامه ­های جامع و مشتمل بر تعداد زیادی برنامه عملیاتی است(بابایی، ۱۳۷۸).

۲-۱-۲-۴ فرایند بودجه ­ریزی در سازمان­ های دولتی

یکی از مهمترین مدل­های ارائه شده در بودجه ­ریزی، مدلی است که کرامر و همکارانش تهیه نموده ­اند. این مدل دارای یک فرایند پنج مرحله ای برای بودجه است. مراحل این مدل عبارتند از :

1. 1. برنامه­ ریزی بلند مدت

1. 1. برنامه­ ریزی عملیاتی

1. 1. برنامه ریزی بودجه

1. 1. تدوین بودجه

1. کنترل بودجه

مراحل پنج گانه فوق به صورت خلاصه در جدول ۲-۱ آمده است. این جدول بیانگر فعالیت های کلیدی است که در هر مرحله بایستی انجام پذیرد(آذر، ۱۳۷۴).

جدول ۲-۱ مراحل بودجه ­ریزی در مدل کرامر و همکارانش

۲-۱-۲-۵ روش­های بودجه ­ریزی

روش­های بودجه ­ریزی(برآورد هزینه) در سیر تکاملی خویش دچار دگرگونی و پیشرفت قابل ملاحظه­ای گردید. این تحول برای تهیه و تنظیم( تدوین) بودجه، توسط دستگاه­های اجرایی بسیار اهمیّت داشته و باعث گردیده تا آن­ها با اتخاذ روش­های کاراتر به پیش ­بینی دقیق هزینه­ های مورد نیاز به منظور اجرای مأموریت‌­های محوله اقدام نمایند و از طرف دیگر با ارزیابی مناسب از میزان موفقیت فعالیت­ها و عملیات واگذار شده، به اصلاح اشتباهات احتمالی پرداخته و هدف­های اصلی بودجه را که تخصیص بهینه منابع محدود بین نیازهای نامحدود موجود ‌می‌باشد، محقق سازند. به­ طور کلی نظام بودجه ­ریزی از ابتدای پیدایش خود، دو نوع ایده و تفکر را تجربه نموده است . تفکر اول شیوه­ای است که بودجه­ریزان بدون توجه به هدف­های ناشی از اجرای بودجه ، تنها به هزینه­ ها و مخارج صرف­شده توجه می­نمایند. ‌به این گونه تفکر، روش بودجه متداول یا سنتی گفته می­ شود. نوع دوم تفکری است که طی آن بودجه­ریزان با توجه به هدف­های تعیین گردیده و احیانا ًبرنامه ­های تدوین شده، به تهیه و تنظیم بودجه­ های سالیانه اقدام می­نمایند. این نوع تفکر در مدت تکامل خویش از روش بودجه عملیاتی شروع و در مراحل بعد با ابداع روش طرح­ریزی و برنامه­ ریزی و بودجه ­ریزی و همچنین بودجه بر مبنای صفر، تداوم پیدا نمود( یوسفی نژاد، ۱۳۸۶).

۲-۱-۲-۵-۱ بودجه ریزی متداول (سنتی )

در بودجه ­ریزی متداول (سنتی) هزینه­ های هر دستگاه اجرایی به تفکیک فصول و مواد هزینه تقسیم ­بندی و برآورد می­ شود. به عبارت دیگر، در بودجه ­ریزی متداول، هدف­ها و تأکیدات صرفاً به ابزار مالی و حسابداری دریافت­ها و پرداخت­های دولتی استوار است و توزیع اعتبارات منحصراًً معطوف به دستگاه – مواد هزینه می­گردد و نقش مجلس و پارلمان نیز در بررسی بودجه، فقط متوجه حفظ و کنترل مخارج دولت در چهارچوب اعتبارات مصوب ‌می‌باشد که هیچ هزینه­ای از اعتبارات مصوب تجاوز ننموده باشد و هر هزینه­ای در محل و مواد خود به مصرف رسیده باشد(احمدی، ۱۳۸۲،۱۹۰).

در سیستم بودجه ­ریزی متداول با ملاحظه ارقام و اطلاعات مندرج در سند بودجه تشخیص اینکه دولت چه اعمالی را انجام می­دهد و در قبال پولی که خرج می­ شود چه نتایجی را به دست ‌می‌آورد نشان داده نمی­ شود و از این رو مبنای صحیحی برای مدیریت مؤثر در دستگاه­های اجرایی به حساب نمی­آمد زیرا طبقه ­بندی مخارج دولت و بررسی آن بر حسب مواد هزینه و دستگاه­های اجرایی نمایانگر اهداف اقتصادی دولت از محل این مخارج و یا نوع فعالیت­های دولت در رابطه با عواملی که به عنوان هزینه به­کار گرفته ­شده باشد، نیست. با افزایش روزافزون وظایف دولت­ها و نقش دولت­ها در امور اقتصادی و اجتماعی جامعه بودجه ­ریزی متداول به تدریج اهمیّت خود را از دست داده­است و کاربردی ندارد. در ایران تا سال ۱۳۴۳ بودجه به صورت بودجه ­ریزی سنتی تهیه و تقدیم مجلس می­شد و در آن بودجه، صرفاً نام دستگاه و مواد هزینه به تصویب می رسید(الماسی ،۱۳۸۷).

۲-۱-۲-۵-۲ بودجه ریزی افزایشی

در بودجه ریزی افزایشی حجم عملیات دستگاه را ثابت فرض ‌می‌کنند و افزایش یا کاهش هزینه­ ها را در برابر حجم عملیات ثابت مقایسه و برآورد می­نمایند که به نگهداشت سطح عملیات مرسوم است. در صورتی که در بودجه حجم عملیات توسعه یابد یا وظیفه جدیدی به دستگاه اجرایی محول گردد، آثار مالی آن به تفکیک در بودجه منظور می­گردد. این روش در برآورد هزینه­ های سال بعد( سال بودجه) بسیار مؤثر است و می ­تواند به عنوان یک ابزار سریع در تخمین برآورد هزینه­ ها کمک شایان توجهی نماید. اساس کار متکی بر اعطای اعتبارات سال قبل است که در سال بعد تغییرات حاصل از نرخ تورم و تعدیل کالاها و خدمات (نگهداشت سطح) برآورد و توسعه عملیات کمی و کیفی به آن اضافه می­گردد و گاهی اوقات وظیفه­ یا کار جدیدی به دستگاه محول می­ شود که از جمع سه عامل نگهداشت سطح ، توسعه عملیات و کار جدید به جمع کل بودجه در سال بعد دست می­یابیم (بابائی، ۱۳۸۶).

۲-۱-۲-۵-۳ بودجه ریزی برنامه­ای